سوسک رزاسه

پیش گفتار

سوسک سرشاخه خوار رزاسه

که در دهه‌های گذشته به عنوان یکی از آفات درجه دو برای میزبانان مختلف از جمله درختان میوه سردسیری هسته دار ودانه دار شناخته می شد، در حال حاضر با بروز و تداوم پدید هی خشکسالی به یکی از آفات مهم این درختان تبدیل شده است. این آفت در اکثر مناطق کشور پراکنده بوده و خسارت شدیدی به درختان میزبان به خصوص بادام و زردآلو وارد می‌سازد. به علت مخفی بودن لارو آفت درون سرشاخه های درختان میزبان، مبارزه شیمیایی با آن موثر نمی باشد.

در سیستم جامع مدیریت تلفیقی آفات، روش های مختلف مبارزه به طور هماهنگ و به شیوه ای که کمترین اختلال را در کنترل مؤثر و درازمدت آفات ایجاد کنند، به کار گرفته می شود. شیوه‌های مزبور شامل استفاده همزمان از رو ش‌های بیولوژیکی، زراعی، فیزیکی و مکانیکی، شیمیائی و استفاده از فرومون ها و ترکیبات مشابه است. در این زمینه بایستی ابتدا مراحل مختلف زندگی حشره شناسایی شود. بر اساس زمان ظهور هر یک از مراحل زندگی آفت، روش‌های مختلف مبارزه با آن طراحی و توصیه می شود. با بکار گیری مبارزه تلفیقی علیه آفات می توان جمعیت حشره را به حدی کاهش داد که از نظر اقتصادی زیان آور نباشد. بنابر این آشنایی هرچه بیشتر با آفت و روش های مختلف کنترل آن در زمان مناسب، نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول خواهد داشت.

مقدمه

آنچه در آگرواکوسیستم باغ مثل سایر اکوسیستم ها حائز اهمیت است، شناخت هر چه بیشتر روابط پیچیده اي است که بین عوامل تشکیل دهنده آن برقرار است. باید توجه داشت، دستکاري یا حذف یک عامل در کل سیستم تغییراتی ایجاد میکند که در همه حالات مفید نیست و گاهی ممکن است محیط را براي حمله آفات خطرنا كتري مساعد نماید . آفات مختلفی درختان میوه دانه دار و هسته دار را تهدید کرده و خسارت مستقیم یا غیر مستقیم ایجاد میکنند. سوسک سرشاخه خوار رزاسه اولین بار توسط افشار در سال 1323 از تهران جمع آوري وگزارش شده است . معمولا در مناطقی از کشور که داراي آب و هواي گرم و خشک بوده و نیز باغ هایی که در مناطق کم ارتفاع و دشت به صورت پراکنده کاشت شده باشند، زیستگاه مناسبی براي فعالیت و گسترش سوسک سرشاخه خوار رزاسهمی باشد، زیرا که خسارت اقتصادي قابل توجهی به درختان میوه متعلق به خانواده گلسرخیان وارد می سازد. در درختان آلوده به آفت، عملکرد و باردهی به طور چشمگیري کاهش یافته و حتی منجر به توقف باردهی درخت میگردد .

مناطق انتشار

این آفت در ایران از استان هاي آذربایجان غربی و شرقی، اصفهان، ایلام، تهران، زنجان، خراسان (رضوي و جنوبی)، چهار محال و بختیاري، سمنان، فارس، کردستان، کهکیلویه و بویر احمد، کرمانشاه، لرستان و مرکزي گزارش گردیده است . این آفت در سایر مناطق دنیا از کشورهاي سوریه و افغانستان گزارش شده است.

میزبان

میزبان این آفت درختان، درختچه ها و بوته هاي خانواده گلسرخیان شامل بادام، زردآلو، سیب، گلابی، گیلاس، به، هلو، آلو، آلبالو، زالزالک، نسترن و به ژاپنی میباشد . درختان سنجد، نارون، بید، چنار و بلوط و گل محمدي نیز به عنوان میزبان هاي این آفت ذکر شده اند.

شکل شناسی مراحل مختلف رشدي سوسک سرشاخه خوار رزاسه این حشره داراي مراحل تخم، لارو، پیش شفیرگی، شفیرگی و حشره کامل است.

تخم: تخم به طول 2-8/1 میلی متر، به رنگ سفید متمایل به زرد است.

قسمتی از تخم که روي بافت گیاه چسبیده، صاف و قسمت آزاد آن برجسته به شکل ته سنجاق می باشد.

لارو: به طور کلی لارو استوانه اي شکل، به رنگ زرد روشن و فاقد پا، داراي حلقه هاي برجسته است که بر روي آن ها چین خوردگی وجود دارد.

این حشره داراي 4 سن لاروي است. لارو سن اول به طول 2 تا 3 میلی متر و به رنگ زرد مایل به صورتی است. لارو کامل به طول 2/3-3 سانتیمترو به رنگ زرد روشن می باشد. پس از اتمام تغذیه، لارو کوتاه و ضخیم شده و وارد مرحله پیششفیرگی می شود که معمولا یک هفته طول میکشد.

سپس شفیره تشکیل می شود.

.شفیره: شفیره به طول 3-5/2 سانتیمتر، ابتدا زرد رنگ بوده و سپس به رنگ سیاه یا قهوه اي مات تبدیل می شود.

حشره کامل: سوسک بالغ ماده به رنگ سیاه، سوسک هاي نر به رنگ قهوه اي مات، به طول 5/3-5/2 سانتی متر، داراي شاخک هاي طویل که از انتهای بدن میگذرد.

چرخه زندگی

این آفت یک نسل در سال دارد و زمستان را به صورت لار وهاي سنین بالا در شاخه هاي قطور و تنه درختان سپري می کند. لاروها فاقد دیاپوز اجباري بوده و در صورت گرم شدن هوا در زمستان، فعالیت خود را از سر گرفته و تغذیه خفیفی می نمایند. لاروهاي زمستانگذران در بهار سال بعد با گرم شدن هوا فعالیت تغذیه اي خود را با شدت شروع می کنند. لاروها پس از تکمیل تغذیه، کوتاه و ضخیم شده و دوره پیش شفیرگی را طی می کنند که بسته به شرایط محیط 9-5 روز طول می کشد. شفیره در انتهاي دالان لاروي تشکیل می شود. بسته به اقلیم منطقه طول دوره شفیرگی به طور متوسط 11-20 روز می باشد. معمولا شفیرگی در اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا دهه اول خرداد ماه ادامه می یابد. ظهور حشرات کامل از هفته اول خرداد ماه آغاز می شود و معمولاً تا یک ماه ادامه دارد. جفت گیري حشرات نر و ماده بلافاصله پس از خروج آن ها صورت می گیرد. سوسک هاي ماده 24 ساعت پس از جفت گیري بر روي سرشاخه ها و شاخه هاي جوان و در زاویه فوقانی جوانه ها تخم گذاري می کنند. البته ممکن است روي برگ ها، پاچوش ها و تنه هایی که قطر زیادي ندارند، نیز تخمگذاري انجام شود. تخم ها به صورت انفرادي و بندرت در دستجات 2 تایی گذاشته می شود. هر سوسک ماده به طور متوسط 50 تخم میگذارد. از آنجا که سوسک ها به نور خورشید و حرارت گرایش دارند، قسمت جنوبی، شرقی و ناحیه فوقانی تاج درخت بیشتر از سایر قسمت ها مورد توجه آفت قرار گرفته و تخم گذاري در این نقاط بیشتر صورت میگیرد .

علائم خسارت

حشره کامل سوسک سرشاخه خوار رزاسه تغذیه بسیار کمی از گرده گل ها داشته و خسارتزا نمیباشد. خسارت اصلی توسط لارو وارد می شود. لارو پس از خروج از تخم، از محل اتصال تخم به شاخه، وارد نسج گیاه شده و تغذیه خود را آغاز مینماید. لارو سن اول ابتدا به مدت 20-15 روز فعالیت زیر پوستی داشته و چرخش هایی که دارد سبب قطع آون دهاي آبکش گردیده به طوري که ابتدا سرشاخ هها رنگ پریده و سپس خشک میشود
با بزرگ شدن جثه، لارو ها به طرف شاخه هاي قطورتر پیشروي می نمایند. تغذیه لاروها تا شروع سرما ادامه مییابد. نحوه خسارت سوسک سرشاخه خوار رزاسه و سایر آفات چوبخوار درختان از جمله کرم خراط و سوسک سارتا ، تا حدي با یکدیگر متفاوت می باشد که در قسمت زیر به برخی از موارد مهم تمایز خسارت این آافات اشاره می شود:
معمولا فضولات لاروي سرشاخه خوار رزاسه در دالان ها ایجاد شده انباشته میشود و در شاخه هاي قطور، لارو براي تخلیه فضولات، سوراخی در بدنه دالان ایجاد می نماید.

اما لاروهاي کرم خراط، فضولات نارنجی رنگ را از سوراخ ورودي که سوراخ خروجی نیز می باشد، به صورت گلوله هاي کوچک و مدور بیرون می ریزند. این فضولات در پاي درختان آلوده جمع می شود (شکل 3) 

هوا سفت و سخت گردیده و شکل فنر یا فتیلهاي به خود میگیرد. در کرم خراط صمغ از محل سوراخ خروج فضولات و روي تنه درخت خارج و خشک شده و شکل خاصی به خود نمی گیرد.

- برش عرضی دالانهاي لاروي دایره اي شکل است که در مورد کرم خراط نیز به همین شکل می باشد. اما لارو سوسک چوبخوار سارتا داخل چوب تنه، کانا لهاي مارپیچی و طولانی به سمت بالا و دور تنه ایجاد میکنند (شکل4 ).

- در شروع آلودگی درخت توسط سرشاخه خوار رزاسه، ابتدا برگ هاي سرشاخه پژمرده شده و حالت سبز خشکی در بر گها مشاهده شده و به تدریج سرشاخه خشک می شود. اما در سوسک سارتا، لاروها از زیر پوست تغذیه وآثار خسارت به صورت ترك خوردگی پوست تنه است (شکل5).

مدیریت کنترل

با توجه به اینکه تعداد کمی از جمعیت آفت قادر به ایجاد خسارت برروي درخت می باشد، استفاده از یک روش کنترل براي مبارزه کافی نبوده وتلفیقی از روش ها در قالب مدیریت انبوهی آفت (^IPM) به شرح زیر لازماست:

الف- روش هاي پیشگیري از آلودگی درختان به آفت این آفت به درختان تشنه، ضعیف و رها شده گرایش دارد. در زمینهاي شنی که درختان دچار تشنگی میشوند و در باغهایی که از لحاظ آبیاري و کوددهی مدیریت ضعیفی اعمال شود و آبیاري به طور نامنظم انجام شود، خسارت آفت بیشتر خواهد بود. همچنین اعمال اصول مدیریتی در هنگام ایجاد باغ جدید، نقش بسیار مهمی در پیشگیري از خسارت آفت خواهد داشت. زیرا که در صورت رعایت فواصل کاشت و تراکم مناسب، درختان کمتر دچار ضعف شده و از فشار شیره گیاهی لازم برخوردار بوده که در نتیجه ي آن آفت قادر به فعالیت نخواهد بود.

1-کاشت گیاهان تله

حشرات کامل این آفت به گل هاي گیاهان تیره چتریان جلب شده و عمل جفتگیري نیز بر روي گل هاي این گیاهان انجام می گیرد. از آنجا یی که آفت یک نسلی بوده و حشرات کامل دوره کوتاهی در طبیعت حضور دارند (بسته به شرایط منطقه از او سط خرداد ماه تا اواسط تیرماه)، گیاهان تله می توانند در جلب حشرات کامل آفت نقش داشته باشند. به عنوان مثال سوسکها به طرف گلهاي گسترده گیاه هویج جلب می شوند که می توان این حشرات را با دست از روي گل ها جمع آوري و منهدم نمود. البته گیاهان تله دیگر مانند پیاز و ازمک، نیز مناسب می باشد اما گیاه هویج به دلیل ریشه ذخیر هاي عمیق، گلآذین گسترده و گل هاي روشن معطر، طول عمر زیاد گلآذین و طولانی بودن زمان گلدهی در طبیعت به عنوان بهترین گیاه تله در جلب آفت می باشد.

2-تنظیم دوره آبیاري و جلوگیري از بروز تن شهاي آبی

با آبیاري منظم، فشار شیره نباتی افزایش یافته و لاروهاي نورسته موجود در درخت خفه می شوند. انجام آبیاري بطور نامنظم و به فواصل طولانی، نه تنها سبب اختلال در جریان عادي شیره گیاهی شده، بلکه جذب مواد غذایی لازم در خاك را نیز مشکل ساخته و نهایتا موجب جلب حشرات چوبخوار می شود . از کاشت درختان در زمینهاي شنی باید خودداري کرد، زیرا که ظرفیت نگهداري آب در آنها کم است در نتیجه درختان در طی سال آب کمی دریافت کرده و زودتر ضعیف شده و مورد حمله آفت قرار میگیرد.

3-تقویت درختان با کودهاي مناسب

کود دهی اصولی فقط یا آزمایش خاک و برگ موثر میباشد .

آخر زمستان قبل از تورم جوانه ها با انجام چالکود (کود دامی + گوگرد + کودهای شیمیایی) و بهار و تابستان با استفاده از کود های محلول در آب به تغذیه درخت رسیدگی شود.

4-محلول پاشی درختان با روغن دانه چریش

پاشیدن روغن دانه چریش با غلظت 10 در هزار روي درخت باعث دورکردن حشرات کامل آفت شده و متعاقبا میزان تخم ریزي را کاهش می-دهد. با توجه به مدت کم حضور حشرات کامل در طبیعت (اواسط خرداد ماه تا اواسط تیر بسته به منطقه)، عملیات روغن پاشی بایستی در این بازه زمانی صورت گیرد.

ب- مبارزه با آفت

1-هرس سرشاخه هاي آلوده

سرشاخه هاي خسارت دیده از لارو سن یک (لاروهاي خارج شده از تخم) داراي برگ هاي پژمرده و رنگ پریده هستند که با خشک شدن آنها بر روي درختان، شاخه هاي آلوده کاملاً مشخص هستند. هرس سرشاخه هاي تازه آلوده شده و سوزاندن آنها، روش مناسبی جهت جلوگیري از نفوذ لارو به شاخههاي قطور و در نتیجه حذف آفت و بهبود درخت آلودهمی باشد. در این مرحله هرس بسیار آسان و در مدت کوتاهی امکان پذیر بوده و از طرفی خسارت ایجاد شده از طرف لارو کم می باشد . البته بایستی توجه داشت که در صورت شدت خسارت، عملیات هرس بایستی پس از مشورت با کارشناسان باغبانی و طبق توصیه صورت گیرد.در درختچه هایی مانند گل محمدي و رز حذف نرك و پاجوش جهت کنترل آفت اهمیت خاصی دارد، زیرا که محل مناسبی براي تخم ریزي و فعالیت آفت می باشد. براي حذف پاجوش ها باید آنها را در خلاف جهت رشدشان بیرون کشیده و یا از محل اتصال به پایه قطع نمود. 

2- دشمنان طبیعی

چندین گونه زنبور به عنوان پارازیتوئید لارو این آفت فعال میباشند که عبارتند از:

اخیرا یک گونه زنبور با نام Ooencyrtus ferdowsiisp.n.(Hymenoptera: Encyrtidae)به عنوان پارازیتوئید تخم این حشره شناسایی شده است. علاوه بر این گونه اي از زنبورهاي خانواده ^Leucospidae با نام Leucopis dorsigera ^Fabricus به عنوان پارازیتویید ثانویه، فعالیت این آفت را تحت تاثیر قرار می دهد (شکل 8). درصد پارازیتیسم زنبورX.corcyrensis بین 15-18 درصد و زنبور E. iranicola کمتر از یک درصد (9/0) تعیین شده است. به طور کلی درصد پارازیتیسم طبیعی این آفت در حد پایینی است.
طی برر سی هاي انجام گرفته، چند گونه از قارچ هاي بیمارگر به عنوان عامل بیمارگر روي لارو این آفت معرفی شدند. این گونه ها شاملBeauveriaMetarhizium anisopliae،bassiana^وPaecilomyces lilacinus می باشد. گونه يB. bassiana زهرآگینی بالاتري را بر روي لاروها نسبت به گونه يM. anisopliae دارد. میزان مرگ ومیر لاروها در سرشاخه هاي تیمار شده با قارچB. bassianaکه با پوشش پل یوینیل محصور شده بودند، 67/66 درصد و در سرشاخه هاي بدون پوشش، 75/31 درصد ثبت شده است.استفاده از یک پوشش پلی وینیل براي بهبود ماندگاري کنیدي هاي قارچ هاي بیمارگر در شرایط مزرعه ضروري است . همچنین میزان مرگ و میر طبیعی لاروها بر اثر قارچ .Plilacinus73/1 درصد تعیین شده است.

توان بیماریزایی دو گونه از نماتدهاي بیمارگر حشرات شامل Heterorhabditis bacteriophora^وSteinernema carpocapsaeعلیه لاروهاي سن آخر این آفت تحت شرایط آزمایشگاه نشان داده است که لارو سوسک سرشاخه خوار رزاسه حساسیت بالایی به هر دو گونه نماتد دارد (65 تا 5/97 درصد مرگ ومیر)، اما قدرت بیمارگري ایزوله.S carpocapsae بیشتر می باشد. ارزیابی توان بیمارگري با شاخه هاي بریده ي درخت زردآلو نشان داده است که هر دو گونه از توده ي فضولات لارو آفت در نوك شاخه عبور و به عمق دالان هاي لاروي نفوذ مینمایند و بعد از یافتن موقعیت میزبان، به بدن آن وارد شده و آن را در زیستگاه طبیعی از بین میبرند .

از سایر دشمنان طبیعی می توان مورچه ها را نام برد که در از بین بردن تخم و حمله به حشرات کامل زنده سرشاخه خوار رزاسه نقش دارند. حشرات کامل موقع خارج شدن از شاخه ها و در حالی که هنوز از تحرك لازم برخوردار نیستند، مورد حمله مورچه قرار میگیرند.

3- ارقام مقاوم

تحقیقات انجام شده بر روي برخی ارقام بادام از نظر حساسیت به سوسک سرشاخه خوار رزاسه نشان داده است که در استان چهار محال و بختیاري رقم بادام مامایی نسبت به سایر ارقام شامل بادام ربیع، توده بذري و سفید از حساسیت بیشتري نسبت به سوسک سرشاخه خوار رزاسه برخوردار است و خشکیدن سرشاخه ها در این رقم بیشتر میباشد. بنابراین با توجه به این که از نظر عملکرد و زمان گلدهی بین ارقام بادام مامایی و ربیع اختلاف چندانی وجود ندارد و از طرفی رقم ربیع کمتر به سوسک رزاسه آلوده می شود، در شرایط استان چهار محال و بختیاري، رقم ربیع به عنوان رقم جایگزین معرفی شده است .

4-مبارزه شیمیایی

با توجه به اینکه لارو آفت درون چوب مخفی بوده و از طرفی خروج حشرات کامل تدریجی و براي دوره کوتاهی می باشد، مبارزه شیمیایی توصیه نمیشود.